किन घट्दैछन दुर्लभ बाघ

दुर्लभ वन्यजन्तु बाघको उचित वासस्थानको लागि विश्वमै ख्याति कमाएको शुक्लाफाँटा वन्यजन्तु आरक्षमा नै बसे्रनि बाघको संख्या घट्दै गइरहेको छ । यो आरक्षमा बाघको संख्या यसरी बसे्रनि घट्दै जानुले विभिन्न शंका उपशंका उब्जाएको छ । वन्यजन्तुको संरक्षण गर्ने जिम्मेवारी पाएको वन्यजन्तु संरक्षण विभागका उच्च अधिकारीहरु नै यस आरक्षमा बाघको संख्या घट्दै जानुलाई आश्चर्य मानिरहेका छन् भने बाघको संख्या घट्दै गइरहेकामा उनीहरु धेरै चिन्तित देखिदैनन् नत बाघको संख्या घट्नुका कारणबारे नै खोजीनीति गर्न उनीहरु आवश्यक ठान्छन् । बाघको संख्या घट्दै गइरहेको विवरण गर्वकासाथ दिने वन्यजन्तु संरक्षण विभागका उच्च अधिकारीहरु बाघ घट्नुको कारण पहिचान गर्न पट्टि ध्यान दिन सकिरहेका छैनन । यसैकारण पनि उनीहरुको नियतमाथि विभिन्न प्रकारका शंका उपशंका स्वभाविक रुपमा उठ्न उठ्न थालॆको देखिन्छ । सन् २००७।०८ मा लिइएको गणनाअनुसार शुक्लाफाँटा वन्यजन्तु आरक्षमा मुस्किलले जम्मा पाँचवटा मात्रै बाघहरु फेला परेका छन् । जबकी सोही आरक्षमा २००१ म्ा मात्रै २३ वटा बाघ रहेका थिए । सात वर्षको अवधिमा मात्रै १८ वटा बाघ हराएका छन् । गणनालाई हेर्ने हो भने २००१।०२ मा १७ वटा २००२।०३ मा १८ वटा २००४।०५ मा १७ वटा बाघ रहेको सो आरक्षमा २००५। ०६ सम्म आउँदा नौवटामा झर्न पुग्यो भने सन् २००८ सम्ममा आउँदा त बाघको संख्या ह्वात्तै घटेर पाँचवटामा मात्रै सीमित हुन पुगेको देखिन्छ । यसरी बाघको संख्या ह्वात्तै घट्नुले प्रकृति र वन्यजन्तु संरक्षणविद्हरुमा चिन्ता र भय छाएको छ । नेपालमा यदि यस्तैक्रम रहिरहने हो भने बाघ प्ूर्णरुपमा विनासको चपेटामा पर्न सक्छ र बाघका तस्वीरहरु कागजमा मात्रै सीमित हुन्छन् । विभागकै एक उच्च अधिकारी भन्छन् ुबाघको चोरी सिकारी रोक्न नसकेमा नेपालबाट बाघहरु छिट्टै प्ूर्णरुपले लोप भएर जाने देखिन्छ ।ु नेपालमा बाघहरु शुक्लाफाँटालगायत चितवन राष्ट्रिय निकुाज र बर्दिया राष्ट्रिय निकुाजमा मात्रै रहेका छन् । गणनाले प्रस्टरुपमा देखाइसकेको छ की शुक्लाफाँटा त बाघ विनासको चपेटामा परिसकेको छ नै । विभागले शुक्लाफाँटामा बसे्रनि बाघको गणना गर्दै आएको भएता पनि अन्य दुई आरक्ष क्षेत्रमा विगत आठ वर्षदेखि नै गणना लिन सकेको छ्रैन् । संरक्षणविद्हरुले चितवन र बर्दिया राष्ट्रिय निकुाजमा पनि बाघको अवस्था शुक्लाकैजस्तो संकटग्रस्त अवस्थामा रहेको हुन सक्ने अनुमान गरेका छन् । वन्यजन्तु विभागका अनुसार सन् २००१ म्ाा चितवनमा झण्डै ६० र बर्दियामा झण्डै ३२ वटासम्म बाघ रहेका थिए । त्यसपछि ती आरक्ष क्षेत्रमा गणना नगरिएकाले हाल त्यहाँ बाघको संख्या कति छ भनेर भन्न नसकिने अवस्था छ । शुक्लाफाँटाको अवस्थालाइ हेर्ने हो भने चितवन र बर्दियामा पनि विगत सात वर्षको अवधिमा ७० प्रतिशतभन्दा बढी बाघको संख्या घटेको प्रस्टरुपमा अनुमान लगाउन सकिन्छ । जुन निकै दुःखद र चिन्त्ााको विषय हो । दुर्लभ मानिएको बाघ मात्रै नभएर दुर्लभ घडियाल र गैारी गाईको संख्या पनि दिनानुदिन घट्दै गइरहेको तथ्यांक वन्यजन्तु विभागसँग छ । अन्य पंक्षीहरुहको अवस्था पनि यस्तै छ । सरकारी निकाय नाम मात्रका विसं। २०२९ सालमा वन विभाग अन्तर्गत शाखाको रुपमा स्थापना भई राष्ट्रिय निकुाज तथा वन्यजन्तु संरक्षणको कार्य प्रारम्भ गरेको वन्यजन्तु विभागले २०३७ सालदेखि मात्रै विभागको रुपमा काम गर्दै आइरहेका छ । नेपालमा रहेका विभिन्न वनस्पति वन्यजन्तु भ्ूदृष्यहरुको संरक्षण सम्वद्र्धन तथा व्यवस्थापन गर्ने उद्देश्यले स्थापना गरिएको विभागअन्तर्गत हाल नौवटा राष्ट्रिय निकुाज तीनवटा वन्यजन्तु आरक्ष तीनवटा संरक्षण क्षेत्र तथा एउटा शिकार आरक्ष र ११ वटा मध्यवर्ति क्षेत्र रहेका छन् । विभागदेखि ती आरक्ष साचालन गर्न सयौ कर्मचारी कार्यरत छन् र उनीहरुले वार्षिक करोडौ रुपैयाँ खर्चने गर्छन तर पनि उपलब्धि श्ून्य जस्तै छ । वन्यजन्तुको संरक्षण गर्न उनीहरु प्ूर्णरुपले असफल नै बनिरहेका छन् । सरकारी लगानी बालुवामा पानी सरकारले विभाग अन्तर्गत करोडौ रकम छुट्याएको भएता पनि वन्यजन्तुको संरक्षण र सम्वद्र्धन हुन सकेको छैन् । दुर्लभ मानिएका बाघ गँैडा जस्ता वन्यजन्तुको संख्या बसे्रनि ह्वात्तै घट्दै जान थालेपछि तिनीहरुको संरक्षण गर्न सरकारले छुट्याएको रकम बालुवामा पानी खन्याएसरह बन्न पुगेको छ । सरकारी मोटो रकम खाएर काममा खटिएका कर्मचारी तस्करी रोक्न प्ूर्णरुपमा किन असफल भइरहेका छन् यो अर्को खोजीको विषय बन्न पुगेको छ । पुगेको छ । तस्करहरु सकि्रय विशेष गरि वेला वखत पक्राउ पर्ने बाघका छालाले पनि के पुष्टि गर्छ भने तस्करहरुको ठ्ूलै गिरोह बाघ तथा गैडा मार्ने कार्यमा सकि्रय छ । तस्करहरुले विभिन्न सम्बन्धसुत्रहरु राखी वाघको चोरी सिकारी गरिरहेका छन् । तर सुरक्षा निकाय र आरक्ष प्रशासन तस्करहरुलाई निस्तेज गर्ने कार्यमा असफल बन्दै आइरहेका छन् । तस्करको पहुँच मन्त्रालयसम्म रक्षक नै भक्षक हुनाले गर्दा विगतमा वन विनास हुनुको साथै वन्यजन्तुको तस्करी व्यापकरुपमा हुन पुगेको देखिन्छ । वास्तवमा स्थानीय स्तरका कर्मचारीदेखि उच्च तहका सरकारी कर्मचारीसम्म नै तस्करहरुको पहँुच रहदै आएको देखिन्छ । वन विभागका एक प्ूर्व महानिर्देशक भन्छन् ु एक दुईजना बाहेक अन्य कुनै पनि वन मन्त्रीहरु विगतमा इमान्दार देखिएनन् । २०४६ सालमा प्रजातन्त्रको पुनस्र्थापना भएपछि हालसम्म झण्डै एक दर्जन वन मन्त्री बनिसकेका छन् । ती मध्ये मुश्किलले मात्र दुई तीन जना मन्त्रीहरु इमान्दार देखिए । अरु सबै वन माफियाको चक्करमा फसे भ्रष्टाचारमा लिप्त हुन पुगे । ुविगतमा धेरै मन्त्रीसँग संगत गरिसकेका ती महानिर्देशकले भने । तर उनले मन्त्रीहरुको नाम भने भन्न चाहेनन् । तपाइँ आफै पत्ता लगाउनुहोला एक दुईजना बाहेक अरु कोही पनि गतिला भएनन् । त्यसैले पनि वन विनासको क्रम हवात्तै बढेर गएको उनको दाबी छ । उनको भनाइलाई विश्वास गर्ने हो भने प्रजातान्त्रिक शासन व्यवस्थाका मन्त्रीहरुमा इमान्दारिता र नैतिकताको अभाव रहेको देखियो । यद्यपि वर्तमान वनमन्त्री मातृका यादव भने वन विनास र वन्यजन्तुको चोरी सिकारी रोक्न अलि बढी नै मिहीनेतका साथ लागिपरेको देखिन्छन् । तर उनी पनि खासै सफल हुन सकिरहेका छैनन् । तस्करको जालो भारतसम्म नेपालमा वन्यजन्तुको तस्करी गर्ने तस्करको जालो भारत सम्म फैलिएको छ । भारतीय तस्करहरुको मिलीमतोमा नेपाली तस्करहरुले तस्करीलाई व्यापक पार्ने गरेका छन् । विशेषगरी भारतमा बाघ संरक्षित क्षेत्रमा पछिल्लो समयमा आएर बाघको अत्याधिक तस्करी भएर वाघ नै सिद्धिएको अवस्थामा त्यहाँका तस्करहरु बाघको खोजी गर्दै नेपाल आउने गरेका छन् र उनीहरुकै योजना र मिलेमतोमा नेपालमा हाल बाघको चोरी सिकारी व्यापकरुपमा बढदै जान थालेको बताइन्छ । राजनीतिक प्रतिवद्धताको खाचो अब वन र वन्यजन्तु संरक्षणको लागि दृढ राजनीतिक इच्छाशक्तिको आवश्यकता देखिएको छ । विशेष गरी सबै राजनीतिक दलले यसको संरक्षण र सम्बद्र्धनकालागि आ- आफ्नो तर्फबाट सक्दो सहयोग गर्ने प्रतिबद्धता जनाएर सोही मुताविकको कार्य गर्नु पर्छ । पदको दुरुपयोग गर्दै वन विनास गर्ने तस्करलाइ जोगाउने धृष्टता कदापि पनि गर्नुहुदैन् । नेपाली सेनाको भुमिका विभिन्न आरक्ष क्षेत्रको सुरक्षाको जिम्मेवारी लिएर वसेको नेपाली सेनाले पनि अब आफ्नो भ्ूमिकालाई बदल्नै पर्ने भएको छ । सेना जस्तो महŒवप्ूर्ण र सशस्त्र पक्ष बस्दा पनि तस्करले कसरी वन्यजन्तुको तस्करी गर्न सक्छन् भन्ने प्रश्नको जवाफ सेनाले दिन सक्नुपर्छ । नत्र सेनाकै भ्ूमिकामाथि पनि शंका उत्पन्न हुन सक्छ । अनि कतिपय ठाउँमा वन्यजन्तुको तस्करीमा सेनाकै संलग्नता देखिनु निकै लाजमर्दो कुरा हो । यस प्रति आप्ुूलाई गौरवशाली इतिहास वोकेको दाबी गर्ने सेना सचेत र इमान्दार वन्नै पर्छ । दण्ड सजायको कडा कार्यान्वयन जरुरी गैडा बाघ हात्ती कस्तुरी मृग चितुवा गौरीगाई मार्ने घाइते बनाउने खरिद गर्ने बिक्री गर्ने वा हस्तान्तरण गरी लिने दिने तथा बाघको छाला बिक्री गर्ने्रलाई ५० हजारदेखि १ लाख रुपैंयाँसम्म जरिवाना वा पाँच वर्षदेखि १५ वर्षसम्म कैद वा दुबै सजाय हुने कानुनी प्रावधान छ । तर यसको कडाइका साथ पालना हुन नसक्दा पनि तस्करहरु प्रोत्साहित हुने गरेका छन् । अतः पक्राउ परकेा तस्करलाइ त्यसै सामान्य कार्वाही गरेर छोड्ने सरकारी प्रवृत्ति नै आत्मघाती छ । यदि वन्यजन्तुको उचित संरक्षण इमान्दारी प्ूर्वक गर्ने हो भने सो नियमको पालना कडाइका साथ गरिनुपर्छ ।

-सागर पण्डित ( राजधानी डेली )